Wat is bladroest?

Er is een schimmel die sociale en economische chaos veroorzaakt, en die van engelsen theemensen gemaakt heeft. Wat is bladroest en waarom zijn koffieplanten er niet tegen bestand?

De doorgaans prachtige groene koffieplantages rondom de Santa Ana vulkaan in El Salvador maakten in 2013 een intens trieste indruk; de koffiestruiken leken te zijn verschroeid door de vernietigende uitwerking van bladroest beter bekend als koffieroest, een bladziekte die vanaf 2012 de koffie-industrie in Centraal-Amerika letterlijk terroriseerde. Binnen enkele jaren werd maar liefst 75 procent van de plantages in het land verwoest met als gevolg een economische en sociale chaos. In Guatemala werd zelfs de noodtoestand afgekondigd. In Centraal-Amerika liep de schade in de miljarden dollars. Honderdduizenden koffieboeren werden op slag werkloos. Niet voor het eerst teisterde deze schimmel de koffie-industrie.

Oude schimmel

Koffieroest wordt veroorzaakt door het schimmel Hemileia vastratix en is al meer dan 140 jaar de gevaarlijkste bedreiging voor arabica koffie. De theecultuur van de Engelsen ontstond mede door het fenomeen koffieroest. Al in 1870 bereikte de bladziekte de toenmalige Engelse kolonie Ceylon (nu Sri Lanka), destijds ’s werelds grootste koffieproducent. Binnen enkele jaren werd een groot deel van de koffiecultuur op het eiland volledig uitgeroeid en men ontdekte de aanplant van thee als een passend alternatief. Enkele jaren later waren de arabica koffiestruiken op het eiland Java aan de beurt. Onze koloniale voorouders bleken volledig machteloos tegen de wildgroei van bladroest. Er werd van alles uitgeprobeerd; het sproeien van de planten met tabakswater of met een oplossing van zwavelzuur of kopersulfaat. Aan het eind van de 19de eeuw begon men op Java met de aanplant van minder vatbare koffiesoorten zoals de kwalitatief inferieure liberica en robusta. Ook deed men pogingen de arabica te enten met de wortels van andere koffiesoorten.

Als een virus

De schimmel manifesteert zich aanvankelijk als een lichtgekleurde roestplek op de onderkant van het koffieblad. Per blad kunnen tientallen roestplekken opkomen; één enkele roestplek kan zo’n 150.000 sporen bevatten die zich als een virus verspreiden over de plantage. Tot op heden bestaan er nauwelijks biologische bestrijdingsmiddelen tegen de schimmel en worden vooral chemische fungiciden preventief op de struiken gesproeid als de bladroest zich voor het eerst manifesteert. Uiteindelijk is de koffieboer altijd de klos; fungiciden zijn duur en volledig aangetaste koffiestruiken moeten doorgaans altijd worden vervangen. Klimaatverandering en de temperatuurstijging in koffieproducerende landen verergert de situatie nóg meer. Men vreest zelfs voor de toekomst van arabica koffie!

Resistent dorp

Indirect is koffieroest ook debet aan de ontdekking van geisha koffie. In 1931 werd de Engelse consul in Ethiopië, Whalley, eropuit gestuurd om middels een expeditie in het ruige westen van het land zaden te verzamelen van wilde koffiesoorten die mogelijkerwijs resistent waren tegen de ziekte. Whalley keerde terug met allerlei zaden die in Kenia in proeftuinen werden aangeplant. Uiteindelijk produceerden soorten die in de nabijheid van het dopje Gesha waren geselecteerd hoopvolle resultaten vanwege hun lage vatbaarheid voor bladroest. Bij wetenschappelijk
onderzoek in de jaren ’80 bleek ook dat geisha koffie tenminste drie van de vijf genen bezit die een koffiesoort volledig resistent maakt tegen bladroest. Uiteindelijk werd niet alleen de unieke smaak van geisha ontdekt over de grenzen waar de variëteit werd aangeplant zoals in Panama. Vele koffieboeren in dit land ondervonden ook hoe hun geisha-struiken tijdens de meest recente bladroestaanval bijna onaangetast bleven, terwijl struiken van andere soorten zichtbaar onderuit gingen.

Nieuwer, kleiner, gevarieerder

In El Salvador raakten veel koffieboeren tijdens de meest recente bladroestcrisis berooid of gedesillusioneerd en stopten met de aanplant van koffie. De Salvadoriaanse regering reageerde aanvankelijk bijna onverschillig. Gelukkig kwam er een nieuwe generatie van koffieboeren, die zich met een moderne aanpak richtte op de productie van specialty coffee. In plaats van monocultuur, waarbij slechts één arabicasoort wordt verbouwd, begon men met de aanplant van verschillende exotische koffiesoorten zoals pacamara, pacas, bourbon, tekisic, geisha en mocha.
Nieuwe, kleinere plantages werden aangelegd op grotere hoogten dan normaal. Patrick Murray, manager van de schilderachtige Finca Majahual, is zo’n koffieboer van de nieuwe school. De 28-jarige Murray nam het management van de plantage over van zijn vader en introduceert nu een volstrekt nieuw plan van aanpak, waarbij het voorkomen van bladroest prioriteit krijgt middels een holistische kwaliteitsfilosofie die de duurzaamheid van de plantage en de sociale waarden van de werknemers centraal stelt. En dat stemt uiterst hoopvol!

Tekst Willem Boot

Willem Boot werkt vanuit Californië als koffieadviseur bij Boot Coffee Campus en in Panama als koffieboer op zijn geisha plantages Finca La Mula en Finca Sophia.